دانستنی های تغذیه برای دیالیزی ها

رژیم غذایی در بیماران همودیالیز

اگر تحت درمان با همودیالیز هستید حتما بارها از خود پرسیده اید که چرا باید مجبور باشید رژیم غذایی خاصی را رعایت کنید.علت آن برای افزایش کیفیت زندگی ، شادابی و نشاط، طول عمر بیشتر و بهتر ، پیشگیری از بیماریهای مختلف و جلوگیری از بستری های مجدد در بیمارستان می باشد.

اگر تغذیه شما مناسب نباشد و دچار سوء تغذیه شوید در معرض سایر بیماری های کشنده مانند عفونت ها قرار خواهید گرفت که از علل شایع مرگ و میر می باشد .عوارض سوء تغذیه شامل موارد زیر است :

• ناتوانی در انجام کارها ۲- افزایش شیوع بیماری ۳- از دست رفتن چربی زیر جلدی ۴- تحلیل عضلانی ۵- تأخیر در بهبود زخم ها ۶- بی حسی و بی حالی ۷-کاهش سطح ایمنی و مقاومت بدن ۸-کاهش طول عمر

هرم غذایی

هرم غذایی نشان دهنده گروه های غذایی و موادی هستند که در هر گروه غذایی جا می گیرند.این هرم شامل :

• گروه غلات : نان ،برنج ، ماکارونی – میوه و سبزیجات – گوشت و لبنیات – انواع شیرینی و چربی ها

تفاوت رژیم غذایی بیمار همودیالیز با افراد سالم

• چربی و کربوهیدرات در رژیم غذایی بیماران همودیالیز اهمیت بیشتری دارد، زیرا به شما در حفظ وزن و عضلات و تأمین انرژی کمک می کند.
• مصرف سدیم ، پتاسیم ، فسفر و مایعات در این بیماران باید محدود باشد.
• مصرف پروتئین بیشتر است و نوع پروتئین مصرفی باید مرغوب باشد.

آنچه باید در مورد چربی ها بدانید

چربی ها از جمله مواد غذایی هستند که بیماران همودیالیز می توانند به راحتی استفاده کنند.چربی ها در بدن برای تولید انرژی ،حفاظت بدن در برابر آسیب دیدگی ، تنظیم دما و کمک به جذب بعضی از ویتامین ها استفاده می شود .

نوع چربی مصرفی برای پیشگیری از بیماری های قلبی مهم است. از مصرف چربی هایی که در دمای اتاق جامد هستند خودداری کنید .

مصرف روغن هایی که در دمای اتاق به صورت مایع (اشباع نشده ) هستند ، مانند روغن های گیاهی و روغن ماهی بی ضرر است.تا جایی که برایتان مقدور است از مصرف غذاهای سرخ کردنی خودداری کنید.

مراحل دریافت برنامه غذایی

• با مشاور تغذیه در مرکز درمانی خود مشورت کنید.
• با کمک مسئول تغذیه به منظور دریافت صحیح انرژی برنامه ریزی غذایی خود را انجام دهید.
• از هر چیزی که در روز میخورید یادداشت بردارید و به صورت منظم آن را به مسئول تغذیه نشان دهید.
• از پزشک خود وزن خشک خود را بپرسید و هر روز صبح خود را وزن کنید.
• در صورتیکه وزن زیادی از دست داده اید ، از مسئول تغذیه بخواهید منابع پر انرژی بیشتری را به رژیم غذایی تان اضافه کند.
• اگر افزایش وزن آنی و سریع دارید ، با پزشک و مشاور تغذیه صحبت کنید .افزایش وزن ناگهانی و به دنبال آن ورم، کوتاه شدن تنفس و بالا رفتن فشار خون نشان دهنده میزان زیاد تجمع مایع در بدن است.

آنچه باید در مورد پروتئین ها بدانید

پروتئین موجب رشد ، ایجاد نیرو و ترمیم اندام های بدن می شود و سلامت و قدرت دفاعی بدن را در مقابل بیماری ها تقویت می کند .

قبل از شروع دیالیز ممکن است رژیمی کم پروتئین داشته باشید  که میزان مواد دفعی در خون در محدوده طبیعی قرار گیرد . اکنون که دیالیز را آغاز نموده اید ، باید رژیم غذایی شما شامل پروتئین زیاد باشد به گونه ای که حتی بیشتر از افراد سالم باید از پروتئین استفاده کنید .

به دلایل زیر شما نیاز به پروتئین دارید :

1. ساختن ماهیچه ها ۲٫ ترمیم بافت ها ایمنی و مقاومت در برابر عفونت ها

غذاهای سرشار از پروتئین عبارتند از :

• گوشت قرمز – گوشت مرغ و سایر پرندگان – ماهی و سایر غذاهای دریایی – تخم مرغ یا سفیده تخم مرغ

میزان مجاز و مناسب مصرف پروتئین در بیماران همودیالیزی معمولا ۱ تا ۲/۱ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز است و مهم این است که از نوع مرغوب باشد.البته مواد غذایی دیگر نظیر غلات و حبوبات نیز پروتئین دارند ، ولی نوع پروتئین آنها گیاهی و نامرغوب است و باید کمتر استفاده شوند.

آلبومین سرم که ماهانه کنترل می شود میزان پروتئین خونتان را نشان می دهد.

سطح مطلوب آلبومین بیشتر از ۴ گرم در دسی لیتر باید باشد.

در تعیین رژیم غذایی برای بیماران دیالیزی ، وزن فعلی در دوران دیالیز ملاک نیست بلکه باید وزن ایده آل شما در نظر گرفته شود .برای مثال اگر فردی با قد ۱۷۰ سانتی متر پیش از دیالیز ۷۰ کیلوگرم وزن داشته باشد و پس از شروع دوره درمان وزنش ۶۰ کیلو گرم برسد برنامه غذایی او نباید بر اساس وزن ۶۰ کیلوگرم تنظیم شود بلکه باید به وزن ایده آل آن فرد نگاه کرد .در تنظیم برنامه غذایی یک بیمار دیالیز نخست باید مشخص شود هر گرم گوشت چقدر پروتئین دارد که این کار بر اساس میزان پروتئین مرجع یعنی تخم مرغ انجام می شود. هر تخم مرغ معمولی بین ۶ تا ۷ گرم پروتئین دارد.بررسی ها نشان می دهد که ۳۰ گرم گوشت به اندازه یک تخم مرغ پروتئین دارد.بنابراین مصرف روزانه یک تخم مرغ و ۱۵۰ گرم گوشت به راحتی نیازهای یک بیمار هفتاد کیلویی را برطرف می کند.۴۲ گرم بقیه را این بیمار می تواند با خوردن پروتئین های گیاهی تأمین کند.

سدیم و مایعات

در بیماران همودیالیز ، سدیم دریافتی به میزان ۲ تا ۳ گرم در روز محدود می شود .مصرف این مقدار بعد از گوشت مدت کوتاهی ، بخشی از عادت غذایی می شود.

در صورت مصرف مقدار زیاد سدیم ، فرد تشنه و مایعات بیشتری می نوشد که سرانجام در بدن جمع می شوند.این افزایش مایعات باعث افزایش فشار خون ، ورم دور چشم ،افزایش وزن ، تنگی نفس ، نارسایی قلبی و سکته قلب می شود.بنابراین در بیماران همودیالیز به دلیل اینکه کلیه هایشان مایعات اضافی را خارج نمی کنند ، باید نمک کمتری استفاده کنند.

توصیه هایی برای کاهش مصرف سدیم

از افزودن نمک به غذا هنگام پخت و پز و یا صرف آن در سر سفره پرهیز شود.در عوض با افزودن سبزی های معطر تازه و یا خشک شده ، دارچین ، آویشن و لیمو ترش غذای خود را خوش طعم کنید .

از مصرف انواع ترشی ها ، خیارشور ، سس ها ، چیپس ، سیب زمینی ، پفک ، آجیل و پنیر شور خودداری کنید.

غذاهایی را انتخاب کنید که برچسب « سدیم پایین » داشته باشد.

از مصرف غذاهای آماده و کنسرو شده ، تن ماهی ، سوسیس و کالباس ، پیتزا و … خودداری کنید.

در مصرف منابع سدیم پنهانی نظیر خمیر دندان ، دهان شویه ، آب آشامیدنی سدیم دار و بکینگ پودر دقت نمایید.

از آنجایی که نوشابه های گازدار مقادیر زیادی سدیم دارند توصیه به مصرف آنها نمی شود.

غذاهای دودی مانند ماهی دودی که نمک زیادی دارند مصرف نشود.

برای جلوگیری از تشنگی بهتر است به جای نوشیدن مستقیم مایعات از راه های دیگری مثل موارد زیر استفاده شود :

• مزه مزه کردن یک قطعه کوچک یخ – استفاده از آب نبات ترش – جویدن آدامس های نعنایی – خوردن میوه خنک – استفاده از استکان کوچک هنگام نوشیدن آب – در روز چندین بار دهان خود را شسته و دندانهایتان را مسواک کنید -چند قطره آب لیمو ترش تازه داخل آب بچکانید – از مصرف غذاهای آماده خودداری کنید – سعی کنید آرام باشید و استرس و اضطراب نداشته باشید. -اگر دیابت دارید میزان قند خون خود را کنترل کنید زیرا قند خون بالا تشنگی شما را افزایش می دهد – از میوه و سبزیجات سرد و یخ زده برای رفع عطش استفاده کنید  – ورزش های سنگین انجام ندهید و جهت انجام فعالیت بدنی  نرمش های سبک مثل پیاده روی را انجام دهید – در ساعت هایی که تابش خورشید به صورت مستقیم است سعی کنید در خارج از خانه نباشید – سعی کنید دمای اتاق شما خنک باشد تا احساس عطش و نیاز به آب در شما کمتر شود و از لباس مناسب استفاده کنید .( در فصل گرما ترجیحاً از لباس های نخی و خنک استفاده کنید).

هر چیزی که در دمای اتاق به صورت مایع باشد جزو مایعات محسوب میشود به عنوان مثال :

یخ ، نوشابه ها و نوشیدنی ها  مثل قهوه و چای ، بستنی ، ژله ، شیر ، سوپ

باید توجه کنید آب موجود در میوه ها و غذاها نیز به میزان مایعات دریافتی شما اضافه می کند.

ممکن است این سوال در ذهن شما ایجاد شود که چگونه میتوان میزان مجاز و صحیح مایعات دریافتی را رعایت کرد. شما باید بدانید که ۳ تا ۵ درصد وزن خشک خود را می توانید در بین دو جلسه دیالیز اضافه وزن داشته باشید.

مثلا اگر وزن خشک شما ۷۰ کیلوگرم باشد شما مجاز هستید ۱/۲ کیلوگرم بین دو جلسه دیالیز خود اضافه وزن داشته باشید.( به اندازه ۳ درصد وزن خشک محاسبه شده است ).

فسفر

فسفر ماده ای معدنی است که در مواد غذایی زیر موجود است :

• شیر ، پنیر ، ماست ، بستنی و فرنی – آجیل و انواع مغزها – نخود و لوبیا ، عدس و دانه های دو لپه ای -نوشیدنی هایی مانند کاکائو ، ماءالشعیر و نوشابه های گازدار

خوردنی های با فسفر زیاد منجر به افزایش فسفر خون می شود.دیالیز نمیتواند همه ی فسفر را بگیرد . هنگامیکه فسفر خون بالا رود ، کلسیم از استخوانهای شما گرفته می شود .به مرور زمان ، استخوان های شما ضعیف و پوک شده و به راحتی می شکند. همچنین ، سطح بالای فسفر در خون موجب ایجاد کریستال های کلسیم فسفر در مفاصل ، ماهیچه ها ، پوست ، رگ های خونی و قلب می شود.این رسوبات مشکلات جدی نظیر درد استخوانی ، آسیب به قلب و عروق خارش و زخم های پوستی را سبب می شود.

برای نگه داشتن سطح فسفر در حد طبیعی ، نیاز به محدود کردن مصرف غذاهای سرشار از فسفر و یا استفاده از بعضی داروهای متصل شونده به فسفر است . این داروها به فسفر موجود در روده ها متصل شده و سپس فسفر متصل شده از طریق مدفوع دفع می شود.برای اینکه داروهای متصل شونده به فسفر درست عمل کنند مانند کربنات کلسیم باید با غذا میل شود.

نکات مهم در محدودیت های غذایی جهت کنترل فسفر رژیم غذایی:

• حذف یا محدود کردن شیر ، ماست ، پنیر ، دوغ ، کشک ، شیرکاکائو ، خامه – حذف نان های سبوس دار – حذف نوشابه های کولا دار -حدف ماهی ساردین – حذف دل و جگر و قلوه – حذف مغز پسته ، گردو ، فندق ، تخم ها
• میزان فسفر سرم ۵- ۵/۲ میلی گرم در دسی لیتر نرمال است.

کلسیم

ماده ای معدنی است که وجود آن برای استحکام استخوان ها مهم است .غذاهایی که منابع خوبی برای کلسیم هستند فسفر زیادی دارند .بهترین روش برای جلوگیری از هدر رفتن کلسیم استخوانی ، استفاده از مهار کننده های فسفر در زمان صرف غذاهای غنی از فسفر است.ممکن است پزشک شما شکل خاصی از ویتامین D را برای نگهداری کلسیم و فسفر در حد تعادل تجویز کند . این کار به حفظ استخوان ها در برابر بیماری ها کمک می کند .باید توجه داشت که بدون توصیه پزشک متخصص کلیه نباید این داروها مصرف شود.

پتاسیم

پتاسیم هم یکی دیگر از مواد معدنی است که در غذا یافت می شود و به کار قلب و ماهیچه به طور مناسب کمک می کند .مقدار خیلی زیاد و یا خیلی کم پتاسیم در خون خطرناک است .سطح پتاسیم هر ماه کنترل می شود و مشاور تغذیه می تواند شما را در تهیه برنامه های تغذیه کمک کند تا بتوانید میزان پتاسیم مناسبی را از غذاها دریافت کنید .پتاسیم به میزان فراوان در موارد زیر موجود است :

• میوه ها و سبزیجات مانند موز ، خربزه ، پرتغال ، گوجه ، سیب زمینی و … – شیر و ماست – انواع لوبیا ، نخود ، حبوبات

از سبزیجات کم پتاسیم ۳-۴ واحد در روز مصرف شود بهتر است برای کم شدن پتاسیم سبزیجات پخته  شود. از میوه های کم پتاسیم ۱-۲ واحد در روز استفاده شود بهتر است میوه ها پخته  شود.

میوه و جانشین ها	کم پتاسیم     ۰-۱۰۰ میلی گرم	نصف لیوان کمپوت گلابی ، نصف لیمو ترش  زرد ، نصف لیمو شیرین ، یک چهارم لیوان آب سیب ، نصف سیب ، یک چهارم لیوان آناناس تازه یا کمپوت ، یک چهارم لیوان هلو ، یک چهارم لیوان گریپ فروت کوچک ، یک چهارم لیوان آب لیمو شیرین ، ۷ عدد کوچک انگور، یک چهارم لیوان توت فرنگی ، نصف هلو تازه ۱ قاشق غذا خوری کشمش، نصف نارنگی کوچک ، نصف لیوان هندوانه ،یک چهارم لیوان انبه ، یک چهارم لیوان کمپوت انجیر
میوه و جانشین ها	متوسط پتاسیم۱۰۱-۲۰۰	نصف لیوان آب سیب ، ۱ عدد سیب ،نصف لیوان آناناس تازه یا کمپوت ، نصف لیوان هلو ، نصف لیوان گیلاس یا آلبالو ، ۱۰۰ گرم آب لیمو ترش سبز ، نصف یک گریپ فروت کوچک ، نصف لیوان آب لیمو ترش ، ۱۵ عدد کوچک انگور ، نصف لیوان توت فرنگی ، یک هلو تازه ، ۲ قاشق غذاخوری کشمش، ۱ عدد نارنگی کوچک ، یک لیوان هندوانه ، نصف لیوان انبه ،نصف لیوان کمپوت انجیر، ۱ عدد خرما،۲ عدد آلو بخارا ، ۱ عدد انجیر خشک، نصف عدد شلیل کوچک، نصف پرتقال کوچک ، یک چهارم لیوان آب پرتقال ،۵۰ گرم زردآلو تازه یا کمپوت ، یک چهارم کیوی متوسط،۲ عدد برگه زردآلو ، نصف گلابی تازه ، یک چهارم موز متوسط، یک چهارم لیوان خربزه ، یک شانزدهم طالبی یا گرمک کوچک
میوه و جانشین ها	پرپتاسیم	۳ عدد خرما ، ۵ عدد آلو بخارا، ۲ عدد انجیر خشک ، ۱ عدد شلیل کوچک ، نصف لیوان آب پرتقال ، ۱۰۰ گرم زردآلو تازه یا کمپوت ، نصف عدد کیوی متوسط، ۵ عدد برگه زردآلو ، یک عدد گلابی تازه ، نصف عدد موز متوسط ، نصف لیوان خربزه ، یک هشتم عدد طالبی یا گرمک کوچک
سبزیجات	کم پتاسیم۰-۱۰۰	نصف لیوان لوبیا سبز ، نصف لیوان خیار بدون پوست ، نصف لیوان کلم خام ، نصف لیوان فلفل سبز شیرین ، یک لیوان کاهو ، یک چهارم لیوان اسفناج خام ، یک چهارم لیوان پیاز ، نصف هویج کوچک ، یک چهارم لیوان گل کلم ، یک چهارم لیوان شلغم ، یک چهارم لیوان ریواس ، یک چهارم لیوان بادمجان ، یک چهارم لیوان کدو ، یک چهارم لیوان قارچ تازه ، یک چهارم لیوان کلم پخته ، یک چهارم لیوان ذرت
سبزیجات	پتاسیم متوسط	نصف لیوان اسفناج خام ، نصف لیوان پیاز ، یک عدد هویج کوچک ، نصف لیوان گل کلم ، نصف لیوان شلغم ، نصف لیوان ریواس ، نصف لیوان بادمجان ،نصف لیوان کدو ، نصف لیوان قارچ تازه ، نصف لیوان کلم پخته ، نصف لیوان ذرت ،نصف لیوان گوجه فرنگی ، یک چهارم لیوان چغندر ، یک چهارم لیوان فلفل تند ، یک چهارم لیوان قارچ پخته ، یک چهارم لیوان بامیه ، یک چهارم لیوان کرفس پخته ، یک هشتم لیوان کدو حلوایی، ۱۵ گرم ( ۷ عدد) چیپس سیب زمینی، یک چهارم عدد سیب زمینی تنوری متوسط ، ۵ قاشق غذاخوری تره پخته ،نصف لیوان اسفناج پخته ، ۲ قاشق غذاخوری رب گوجه فرنگی،یک چهارم لیوان سس گوجه فرنگی
سبزیجات	پرپتاسیم	۱ عدد گوجه فرنگی ، نصف لیوان چغندر ، نصف لیوان فلفل تند ، نصف لیوان قارچ پخته ، نصف لیوان بامیه ، نصف لیوان کرفس پخته ، یک چهارم لیوان کدو حلوائی ، ۳۰ گرم (۱۴عدد) چیپس، نصف عدد سیب زمینی تنوری متوسط ، ۵ قاشق غذاخوری تره پخته ، نصف لیوان اسفناج پخته ، ۲ قاشق غذاخوری رب گوجه فرنگی ، یک چهارم لیوان سس گوجه فرنگی

نکات کاربردی و مهم در انتخاب و نحوه مصرف مواد غذایی

• حبوبات از منابع خوب پروتئین هستند ، اما باید توجه داشت که حتما باید از ۴۸ ساعت قبل در آب سرد خیس شده و هر ۶-۴ ساعت یک بار آب آنها تعویض شود تا کمترین تاثیر نامطلوب را داشته باشد .
• بهترین نوع نان برای شما نان های بدون سبوس است .
• سیب زمینی باید پس از پوست کندن به قطعات کوچک تقسیم شده و حدود ۲۴ ساعت در آب خیس شود ،آب آن باید هر ۴ ساعت تعویض شود.با این کار میزان پتاسیم کاهش می یابد.
• میوه های مصرفی باید کوچک یا متوسط انتخاب شود.میوه ها به صورت خشک شده دارای پتاسیم بالاتری هستند .بنابراین از مصرف آنها خودداری کنید.
• بیشترین میزان پتاسیم در میوه ها در پوست آنها است پس پوست آنها را بگیرید.
• در مورد زمان مصرف میوه توجه کنید اگر علاقه شما به مصرف میوه غیر قابل کنترل است ، بهتر است حدود ۶-۴ ساعت قبل از دیالیز میوه را مصرف کنید تا در زمان دیالیز پتاسیم اضافه کاملا دفع شود.
• از مصرف آب های سنگین مانند آب معدنی پرهیز کنید.از مصرف غذاهای چرب و شور خودداری نمایید.
• از مصرف هر نوع غذای کنسرو شده اعم از کنسرو ماهی و حبوبات ، سوپ، سبزیجات و نیز سوسیس و کالباس ، پنیر پیتزا ، گوشت های دودی یا نمک زده ، سس ها ، رب گوجه ، ماهی ساردین خودداری کنید.
• برای بهره برداری از ویتامین موجود در مواد غذایی از مواد غذایی تازه باید استفاده شود و غذا را با حرارت ملایم طبخ نمود.